Zator i karp zatorski, małopolskie

W Dolinie Karpia

Miasto gotyku

Zator to miasto w powiecie oświęcimskim województwa małopolskiego, jest siedzibą gminy. Do najważniejszych zabytków osady należałoby zaliczyć następujące obiekty: gotycki kościół parafialny, neogotycki pałac oraz neogotycki ratusz. Zator znajduje się w tak zwanej Dolinie Karpia, będąc jednocześnie jej stolicą. W internecie można przeczytać, iż karp wyhodowany w omawianej okolicy, ma wyjątkowy smak. Hodowla karpia zatorskiego ma bardzo długą historię, a sięga ona średniowiecza. Dolina Karpia to obszar, który leży obok trzech ważnych rzek: Wisły, Wieprzówki oraz Skawy. Omawiana kraina to też liczne stawy, które powstawały jeszcze za czasów Bolesława Krzywoustego. W celu promocji karpia zatorskiego powstało Stowarzyszenie „Dolina Karpia”. Ma ono też za zadanie reklamowanie lokalnych produktów oraz firm, które zajmują się przetwórstwem karpia i nie tylko. Jest to niewątpliwie ciekawy region, który oprócz pięknych zabytków, może poszczycić się hodowlą karpia, która jest ewenementem w skali kraju. Zapraszam na spacer po Zatorze.

Zator jest bardzo dobrze skomunikowany z Krakowem. Niedawno uruchomiono połączenie kolejowe z Krakowa do Przeciszowa przez Zator.

Notka historyczna o Zatorze

• Zanim powstało państwo polskie, omawiane tereny były zamieszkiwane przez Wiślan;
• Około roku 1179 Kazimierz Sprawiedliwy podarował ówczesną Ziemię Zatorską Mieszkowi Plątonogiemu. Opisywane tereny przeszły zatem we władanie Piastów Śląskich. W miejscu współczesnego Zatoru powstał gródek, który miał za zadanie strzec szlaku handlowego pomiędzy Śląskiem a Małopolską;
• Pierwsza pisemna wzmianka o Zatorze pochodzi z roku 1228, ale w tamtych czasach była to osada wiejska. W wyżej wspomnianym roku Zator został przekazany Klemensowi z Ruszczy, wojewodzie opolskiemu. W okresie późniejszym Klemens oddał osadę klasztorowi benedyktynek w Staniątkach koło Krakowa;
• W 1281 roku Zator stał się częścią księstwa cieszyńskiego;
• 10 listopada 1292 Mieszko, książę cieszyński, nadał prawa miejskie Zatorowi;
• W  roku 1445 miasto zostało stolicą Księstwa Zatorskiego; Jest to bardzo ważny okres w historii miejscowości, gdyż zaczęto wznosić zamek oraz wały. Wygodne położenie sprzyjało rozwojowi handlu i rzemiosła;
• W roku 1494 Księstwo Zatorskie zostało sprzedane Janowi Olbrachtowi, królowi polskiemu; W roku 1513 Sejm Walny w Warszawie zdecydował o włączeniu Zatoru do Polski; Osada zachowywała jednak status księstwa, będąc jednocześnie częścią województwa krakowskiego; Miała też autonomię w pewnych kwestiach;
• Po włączeniu Ziemi Zatorskiej do Rzeczypospolitej, miasto oraz okolice przeżywały okres prosperity, który przerwał jednak potop szwedzki oraz klęska nieurodzaju;
• Po rozbiorach miasto stało się częścią Austrii;
• W roku 1778 rząd austriacki sprzedał Zator Fryderykowi Piotrowi Duninowi, później był w posiadaniu Duninów, Poniatowskich, Tyszkiewiczów, Wąsowiczów oraz Potockich;
• Okres zaboru to czas, kiedy okolice Zatoru rozwijały się na szeroką skalę; Powstało wiele nowych instytucji, kwitnął handel oraz zorganizowano Straż Ogniową;
• Po wybuchu drugiej wojny światowej miasto zostało wcielone do Rzeszy Niemieckiej; Osadę wyzwolono spod okupacji hitlerowskiej w styczniu 1945 roku;
• Od 1999 roku jest częścią województwa małopolskiego;
• Na stronie Urzędu Miejskiego w Zatorze można przeczytać, że nazwa osady pochodzi od wyrazu „zatorowanie”, w znaczeniu drogi bądź rzeki. Określenie to jest ściśle powiązane ze szlakiem handlowym, który funkcjonował na omawianych terenach w średniowieczu;

Zabytki Zatoru – miasta gotyku

Gotycki kościół parafialny pw. św. Wojciecha oraz św. Jerzego, 1393

W broszurce informacyjnej „Zator. Zostaniesz tu na dłużej” (wydana przez Regionalny Ośrodek Kultury Doliny Karpia w Zatorze im. Jana Matejki) można przeczytać, że „…Zatorska świątynia konsekrowana została w 1393 roku. Powstała w miejscu romańskiej świątyni. Kościół zbudowany jest z cegły i łamanego kamienia. Świątynia była wielokrotnie restaurowana. Dzięki współpracy gminy Zator z krakowską Akademią Sztuk Pięknych, co roku grupa studentów Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki odnawia jakiś fragment tej zabytkowej świątyni. Wewnątrz kościoła znajdziemy liczne pamiątki. Szczególną uwagę zwraca spiżowa chrzcielnica z XV wieku, mozaika ECCE HOMO z wieku XVI czy fragmenty fresków na ścianach, odsłonięte podczas renowacji. Gotycki ołtarz główny pochodzi z 1886 roku. Na dzwonnicy zawieszone są zabytkowe dzwony. Obok kościoła znajduje się grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII/XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają m.in.: Anna z Tyszkiewiczów Potocka- Wąsowiczowa i jej mąż gen. Stanisław Wąsowicz – adiutant Napoleona I oraz Ludwika i Maurycy Potoccy…” *(cytat na podstawie broszurki „Zator. Zostaniesz tu na dłużej”)*

Pałac zatorski, dawniej zamek

Obiekt został wzniesiony w XV wieku jako zamek, który pełnił funkcje obronne. Pierwotnie budynek był siedzibą książąt zatorskich, a nieco później starostów. W pierwszej połowie XIX stulecia omawiany zamek przebudowano na pałac. Inicjatorem przebudowy była rodzina Potockich, a jej projekt wykonał Franciszek Maria Lanci. Obiekt nabył cechy neogotyckie, które były wzorowane na gotyku angielskim. Obecnie budowla jest w rękach prywatnych, a jej zwiedzanie jest mocno utrudnione. Trwa remont pałacu, ponoć ma w nim funkcjonować hotel. W internecie można przeczytać, że budowla posiada bogato zdobione wnętrze. Pałac znajduje się obok kościoła parafialnego. Obiekt posiada wiele ciekawych neogotyckich detali. Na poniższych zdjęciach można je zauważyć.

Neogotycki ratusz, 1903

Architektem budowli jest Jan Sas-Zubrzycki, który pochodził z Kresów Wschodnich. Urodził się niedaleko Tarnopola. Spoczywa on na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Sas-Zubrzycki był bardzo popularnym architektem za czasów zaboru austriackiego. W województwie małopolskim oraz podkarpackim można zobaczyć wiele budowli sakralnych i świeckich, które powstały według koncepcji Jana Sasa-Zubrzyckiego. Zapewne na terenie współczesnej Ukrainy Zachodniej również zachowały się budowle, które wzniesiono na podstawie projektów tegoż architekty. Ogólnie rzecz ujmując, Sas-Zubrzycki jest architektem wielu obiektów na terenie dawnej Galicji. Tylko, że na Ukrainie jest to mało znana postać, ponieważ Sas-Zubrzycki był Polakiem.

Pozostałości murów

Rynek zatorski

Inne miejsca

W Zatorze znajduje się Park Rozrywki Zatorland oraz Energylandia. Miejscowość ma wiele do zaoferowania dla młodzieży. Zator otacza piękna przyroda, wokół jest sporo stawów oraz płynie rzeka Skawa. Osada jest idealnym miejscem na długie jesienne spacery. Zapewne inne pory roku w Zatorze również mają wiele do zaoferowania dla turysty. Myślę, iż omawiana miejscowość to dobre miejsce na spędzenie weekendu czy nawet urlopu.

***

Miłośnik kultury żydowskiej też znajdzie coś dla siebie. Na obrzeżach Zatoru znajduje się cmentarz żydowski. Świadczy to o tym, że oprócz Polaków, w Zatorze mieszkali również Żydzi. Ogólnie rzecz ujmując, miasto posiada arcyciekawą historię, a zabytki pomagają w jej poznaniu. Wielbiciel architektury gotyckiej będzie na pewno zadowolony. Zator to jedna z najciekawszych miejscowości w zachodniej części województwa małopolskiego. Szkoda, że nie mogłem skosztować słynnnych cukierków „Krówka Zatorska”. Wizytówką Zatoru jest niewątpliwie karp. A może karp i cukierki „Krówka Zatorska” jednocześnie? Za jakiś czas na pewno wybiorę się do tej małopolskiej miejscowości, ażeby skosztować karpia zatorskiego!

***

Warto przyjechać do Zatoru!

Zdjęcia Andrzej Pietruszka, 29.10.22. Informacje na podstawie broszurki „Zator. Zostaniesz tu na dłużej” oraz książki „Polska. 1000 zabytków, które musisz zobaczyć”, praca zbiorowa.