Pyzdry: historia i zabytki. Wielkopolskie

Pyzdry to niewielkie miasto w powiecie wrzesińskim województwa wielkopolskiego. Jest to jedna z najstarszych osad w Wielkopolsce, położona jest ona nad rzeką Warta. Historia miejscowości sięga dalekich czasów, bywali w niej władcy polscy, miały tam również miejsce ważne wydarzenia polityczne oraz religijne. Zapraszam na spacer po Pyzdrach.

Panorama miasta Pyzdry

Rys historyczny

Założycielem miasta jest książę Bolesław Pobożny. Pierwsza pisemna wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1257. W wieku XIII w Pyzdrach ukształtował się samorząd. Miejscowość posiadała swój herb, na którym był widoczny nie Bolesław Pobożny, a jego bratanek Przemysł II. To właśnie Przemysł II przyczynił się do rozwoju osady, nadając jej liczne przywileje (na przykład było to prawo do bicia monet). W historii miasta zapisał się również król Kazimierz Wielki. W latach 30. XIV wieku Pyzdry odwiedził wcześniej nadmieniany władca. O wizycie monarchy dowiedzieli się Krzyżacy, którzy chcieli go pojmać. Najeźdźcom jednak to się nie udało. Do uratowania życia króla przyczynili się mieszkańcy Pyzdr, którzy pomogli mu zbiec podziemnym korytarzem pod rzeką Warta (jest to bardziej legenda). Krzyżacy doznali porażki, a w ramach zemsty zabili wielu mieszkańców Pyzdr, natomiast samą osadę splądrowali oraz spalili. Owe tragiczne wydarzenia miały miejsce w roku 1331. W okresie późniejszym król Kazimierz Wielki, w ramach wdzięczności za ocalenie, odbudował miasto. Wzniósł też zamek, który nie dotrwał do naszych czasów. Pozostały po nim tylko nieliczne ślady. Władca otoczył Pyzdry murami. Odbudował również kościół parafialny oraz zespół klasztorny franciszkański. Odnowa grodu trwała prawdopodobnie do XV stulecia, kiedy to królem Polski był Władysław Jagiełło. W wieku XV miejscowość otrzymała prawa miejskie w odmianie magdeburskiej. Czasy panowania wyżej nadmienianych władców bardzo przyczyniły się do rozwoju Pyzdr. Osada posiadała rynek, na którym znajdował się ratusz, waga oraz kramy. Na zamku przyjmowano monarchów polskich oraz zagranicznych gości. W XV stuleciu w Pyzdrach było kilka kamienic. Najbardziej znaną z nich była kamienica zwaną Hamerlińską. Należała ona do Jana Hamerlina. W okresie późniejszym miała jeszcze innych właścicieli. W mieście istniała też cegielnia. Poza obrębem rynku wybudowano synagogę. W Pyzdrach było niegdyś 7 kościołów. Do czasów współczesnych dotrwały tylko dwa: farny oraz kościół oo. franciszkanów.

W przeszłości w Pyzdrach istniały trzy bramy wjazdowe: Poznańska, Słupecka oraz Toruńska. Mury obronne powstały w latach 80. XIV stulecia. Obwarowania miejskie uległy zniszczeniu podczas pożarów w 1768, 1807 oraz 1814.

Warto dodać, iż miasto było siedzibą powiatu w województwie kaliskim. Taki status miejscowość utraciła w roku 1818.

W Pyzdrach w latach 1539-42 utworzono wodociągi. Taki przywilej nadał król Zygmunt August. Wodę transportowano z młyna Dłużek. Podczas prac archeologicznych wykopano część dawnych wodociągów. Były to grube bale drewna, które miały wydrążone otwory (umieszczono tam rury). W połowie XVII wodociągi uległy zniszczeniu.

W Pyzdrach funkcjonowała szkoła parafialna. Poziom nauczania w tej placówce był wysoki, ponieważ po jej ukończeniu część uczniów udawała się na studia do Krakowa. 

Pierwotnie Pyzdry znajdowały się w zaborze pruskim. Po Kongresie Wiedeńskim miejscowość weszła w skład Imperium Rosyjskiego. Warto dodać, iż Pyzdry były najbardziej wysuniętą na zachód miejscowością dawnego zaboru rosyjskiego.

Po pierwszej wojnie światowej Pyzdry weszły w skład odrodzonej Rzeczypospolitej. Obecnie miasteczko usytuowane jest w powiecie wrzesińskim (Września) w województwie wielkopolskim. Często nazywane jest miastem królewskim albo „wystrzałowym miastem”. Dlaczego Pyzdry noszą miano „wystrzałowego miasta”? To właśnie w Pyzdrach w roku 1383 po raz pierwszy w Polsce użyto armaty. Co roku w miejscowości odbywa się lokalne święto „Wystrzałowe Pyzdry”. Podczas festynu można obejrzeć armaty oraz inną broń.

Zabytki Pyzdr

Kościół farny

Najstarsza wzmianka o tym kościele pochodzi z roku 1265. W tej świątyni odbywała się sakra biskupia. Budowla była wielokrotnie przebudowywana. Bryła kościoła jest gotycka, natomiast wnętrze jest barokowe.

Wnętrze świątyni jest zazwyczaj niedostępne. Zwiedzić kościół można jedynie przed lub po mszy.

Kościół pofranciszkański oraz zabudowania klasztorne

Pierwsza wzmianka o tym kompleksie kościelnym pochodzi z roku 1277. W pomieszczeniach dawnego klasztoru obecnie znajduje się biblioteka oraz placówka muzealna. Ciekawie prezentują się krużganki. Można tam zobaczyć gotyckie (XIV wiek) oraz barokowe malowidła. Muzeum Regionalne w Pyzdrach gromadzi różnorakie przedmioty, które mają olbrzymią wartość.

Muzeum Regionalne, krużganki, dawny klasztor

Malowidła gotyckie, XIV stulecie (w dawnej kaplicy klasztornej)

Barokowe malowidło (w krużgankach)

Cegły z odbiciem łap psa lub kota

Klasztor z zewnątrz

Wiatrak holenderski, początek wieku XX

Rynek w Pyzdrach

Pomnik Bolesława Pobożnego, założyciela miasta

Pomnik artylerzystów, Pyzdry jako „miasto wystrzałowe”

Dom z podcieniem kolumnowym przy rynku z około roku 1769

Dom przy rynku (obecnie cukiernia)

Zabytkowe kamienice, ulica Nadrzeczna

Schody z mozaiką (nawiązują do walorów przyrodniczych okolic Pyzdr)

Pozostałości murów miejskich

Murale (nawiązują do historii miasta)

Inne zabytkowe budowle

Pale drewniane mostu

Rzeka Warta

Nazwa miasta

Nazwa miejscowości nawiązuje do brzegów rzeki Warta, które trudno było pokonać. „Pyzdry”=”pistrinum” (z języka łacińskiego), można przetłumaczyć jako miejsce trudne i niewygodne.

Pyzdry to niewątpliwie ciekawa miejscowość, która może zaoferować przybyszom bardzo dużo atrakcji. Warto przyjechać do Pyzdr.

Informacje na podstawie https://www.national-geographic.pl/traveler/kierunki/najbardziej-wystrzalowe-miasto-w-polsce-odkryj-wielkopolskie-pyzdry/ oraz książki „Civitas Pyzdry. Dzieje miasta do roku 1793”, autor Jerzy Łojko, Pyzdry 2007. Foto Andrzej Pietruszka, marzec 2025 r.